ANTIBIOTICA-ALARM: Als een kuurtje niet meer werkt

Het klinkt zo normaal: even een kuurtje tegen die ontsteking. Maar steeds meer bacteriën zijn resistent tegen antibiotica. Wat nu?

We hebben zo’n 38.000 miljard bacteriën in ons lichaam. Geeft niks. Ze zijn nuttig en helpen ons gezond te blijven. Maar sommige bacteriën veroorzaken een infectie of ontsteking. Gelukkig zijn we daar in Nederland met een kuurtje van de huisarts zo weer vanaf. Maar in andere delen van de wereld is dat niet zo, en ook bij ons wordt de werking van zo’n antibioticakuur minder vanzelfsprekend. Nu wordt gevreesd dat in 2050 wereldwijd meer mensen zullen sterven aan de gevolgen van een bacterie-infectie dan aan kanker. De oorzaak: antibioticaresistentie, oftewel bacteriën die ongevoelig zijn voor antibiotica.

Blaasontsteking

Schrijver en presentator Daphne Deckers vertelde onlangs op NPO-radio 1 wat zij bijna tien jaar geleden meemaakte, toen ze met een blaasontsteking naar de dokter ging. “Ik kreeg een kuurtje antibiotica, maar de ontsteking kwam steeds terug, zo leek het. In een halfjaar tijd ben ik drie keer bij de dokter geweest.”
In plaats van de schuldige bacterie onder de loep te nemen voor een adequate behandeling, kreeg Daphne kritische vragen. “De huisarts vond het niet normaal dat ik binnen een halfjaar drie blaasontstekingen had. Steeds kreeg ik de vraag hoe het zat met mijn hygiëne.”
De dokter bedoelde: veeg je wel van voor naar achter na de toiletgang? Want de poepbacterie E-coli is vaak de oorzaak van een urineweginfectie. Met die toilethygiëne zat het bij Daphne wel goed, dus ze kreeg kuur nummer zoveel. Toch werd ze zieker en zieker, tot ze uiteindelijk na een uitzending van RTL Boulevard instortte. In het ziekenhuis bleek dat ze last had van een resistente bacterie én een nierbekkenontsteking. Wat volgde was vijf dagen antibiotica-infuus. “Ik werd naar huis gestuurd, maar moest na een paar maanden weer worden opgenomen. De antibiotica hadden niet aangeslagen bij deze multiresistente E-coli-bacterie.”

Liever minder

Resistent betekent: ongevoelig voor een bepaald antibioticum. Een multiresistente bacterie is ongevoelig voor meerdere soorten antibiotica. Ziekenhuisbacterie MRSA is een berucht exemplaar, maar onderschat ook E-coli niet. Apotheker Paul van der Linden, verbonden aan Tergooi Medisch Centrum en bestuurslid van de Stichting Werkgroep AntibioticaBeleid (SWAB), legt uit: “We hebben talloze bacteriën in en op ons lichaam. Als eentje ons ziek maakt, bestrijden we die met een antibioticum. Normaal gesproken verdwijnt de bacterie en is de ziekte genezen. Vervolgens ontstaat een ander evenwicht binnen al die bacteriën, want ja: die ene is dood. Er is dan ruimte voor andere soorten. Als je toevallig een resistente bacterie bij je draagt, kan ook deze dus meer ruimte claimen door zich te vermenigvuldigen.”
De oorzaak van resistentie hangt grotendeels samen met hoe vaak mensen antibiotica krijgen. Gelukkig zit dat in Nederland nog goed. “Hier zijn artsen terughoudend met het voorschrijven van geneesmiddelen”, vertelt Van der Linden. “Dus met de resistentie in Nederland valt het mee. In het buitenland is het anders. Daarvoor hoef je echt niet naar een ver land, ook dicht bij huis speelt het probleem. Zelfs in Engeland en België schrijven artsen voor het minste of geringste een antibioticum voor, waardoor de resistentiecijfers ook daar hoog zijn. In landen als Frankrijk, Italië of Griekenland kun je die middelen gewoon bij de drogist kopen, terwijl een dokter moet bepalen welk soort je nodig hebt.”
Het gevolg is dat patiënten met een eenvoudige ontsteking al in het ziekenhuis belanden. Daar liggen ze aan een infuus met een ingewikkelde antibio­ticacocktail, omdat ze niet meer reageren op een gangbaar middel.

LEVENSREDDEND

Bijna honderd jaar geleden gingen mensen massaal dood aan bacteriële infecties, totdat arts en microbioloog Alexander Fleming in 1928 penicilline ontdekte. Dit antibioticum doodde bacteriën en redde mensen. Samen met verbeterde hygiëne en de ontwikkeling van vaccins zorgde het dat mensen niet stierven aan – wat wij nu zien als – een simpele ontsteking. Ze leefden maar liefst zo’n twintig jaar langer. Een enorme medische vooruitgang. Maar interessant genoeg zei Fleming al in zijn eerste publicatie: “Ik voorspel dat er resistentie komt.”

Ongeschild fruit

Toch kan dit ook in Nederland de toekomst worden. Als reislustig volk komen we vaak thuis met zo’n extra ‘souvenir’. Zeker in exotische oorden als Thailand, India of Afrika stikt het van de resistente bacteriën die we ongemerkt importeren. De armoede en gebrekkige hygiëne in die landen zijn belangrijke factoren voor de besmetting. Zo heeft de Thaise kok de groente van de lokale fruit-, groente- en beestenmarkt misschien niet zo zorgvuldig gewassen. Of je hebt dat besmette fruit van het schattige stalletje op straat gegeten zonder het te schillen. Ook de hygiëne bij een ziekenhuisbezoek, bijvoorbeeld na een scooterongelukje, is vaak niet volgens Hollandse maatstaven.

En dan die armoede. In derdewereldlanden zijn sowieso te weinig artsen. Daphne Deckers: “Veel arme mensen kopen één antibioticumpil, meer kunnen ze niet betalen. Dus zodra ze zich beter voelen, stoppen ze met slikken en maken hun kuur niet af.” Ook dat creëert resistentie. Het trieste resultaat is dat in 2020 er wereldwijd 1,3 miljoen mensen overleden door een infectie met resistente bacteriën, 33.000 daarvan in ons ‘geciviliseerde’ Europa.

VEILIG OVER DE GRENS

• Check de GGD voor een reisadvies en haal de benodigde vaccinaties (met name hepatitis A of tetanus).
• Was en/of schil ter plekke fruit en groente.
• Was vaak je handen, draag eventueel eenmondkapje.

Virus of bacterie?

Meestal weet je niet of je een ongevoelige bacterie bij je draagt. Dat blijkt waarschijnlijk pas als je ziek wordt en naar de huisarts gaat. Ziekenhuisapotheker Paul van der Linden: “De huisarts zet dan een gangbaar antibioticum in. Als dat niet helpt, krijg je nummer twee. Grote kans dat je dan te maken hebt met een resistente bacterie. Maar als het goed is, heeft de dokter de richtlijnen gevolgd en lichaamsmateriaal ingestuurd bij een arts-microbioloog.”
Ivar Lede is zo’n arts-microbioloog, bij het Tergooi Medisch Centrum houdt hij zich vooral bezig met bacteriologie en infectiepreventie. “Ik ben een soort consulent voor de andere artsen en beoordeel aangeleverd lichaamsmateriaal. Neem een longontsteking. Als een huisarts of longarts bloed of een neustest heeft ingestuurd, checken wij de oorzaak: is het een virus of een bacterie? Bij een virus, zoals verkoudheid of corona, heeft een antibioticum sowieso geen zin. Dat is alleen effectief bij bacteriële infecties. Een bacterie zetten wij op kweek en dan onderzoeken we welk type het is, bijvoorbeeld een pneumokok. Vervolgens bepalen we voor welk antibioticum hij gevoelig is, in dit geval penicilline. Wij adviseren de arts dan om dit specifieke middel te geven, eventueel ter vervanging van het medicijn dat de patiënt al slikt.”

GEWENNING VOORKOMEN

Een bacterie wordt resistent door gewenning. Als zo’n beestje vaker hetzelfde antibioticum krijgt, past het zich aan. De bacterie ‘muteert’ en is daarna ongevoelig voor dat geneesmiddel. Gewenning kan ook komen door verkeerd medicijngebruik, als patiënten antibiotica niet volgens doktersvoorschrift innemen.
Ze maken bijvoorbeeld de kuur niet af, nemen overgebleven pillen een andere keer in of geven ze aan een familielid of buurman met dezelfde symptomen. Daarnaast kunnen resistente bacteriën hun gezonde collega’s ‘besmetten’.

Wat je zelf kunt doen

• Eet voedsel waar geen antibiotica aan te pas is gekomen.
• Gebruik antibiotica alleen als het echt nodig is én volgens doktersvoorschrift.
• Zorg voor goede hygiëne (à la coronamaatregelen), vooral in de keuken.
• Laat je vaccineren volgens het Rijksvaccinatieprogramma.
• Vrij veilig. Ook geslachtsziekten zoals chlamydia, gonorroe en syfilis worden behandeld met antibiotica. In het buitenland zijn sommige bacteriën al resistent tegen de middelen die hier nog wel worden gebruikt en dan kan dit leiden tot bekken- en zwangerschapsproblemen.
• Spoel antibioticaresten nooit door de gootsteen of toilet.
  Bron: WHO

Meten is weten

Normaal gesproken is zo’n procedure en het inzetten van behandeling een kwestie van dagen. Daphne Deckers was maar liefst een jaar verder voordat ze medicatie kreeg die aansloeg. “Tegen die tijd had ik niet alleen een blaasontsteking, maar ook ontstoken nieren. En dus die nierbekkenontsteking. Het was een helse periode van vele onderzoeken, waaronder een CT-scan en een camera-onderzoek in de blaas. Verder moest ik blaasspoelingen doen, waarbij ik op het spreekuur aan het eind van de dag werd gepland, omdat alles grondig moest worden ontsmet vanwege die bacterie. Toen duidelijk was hoe het zat met die bacterie, liet de uroloog mij het computerscherm zien. Ze zei: ‘Kijk, tegen de bacterie die jij hebt, zijn in principe acht soorten antibiotica. Maar achter zeven van de acht medicijnen staat nee.’ Ik schrok enorm, er was er dus maar ééntje over die deze bacterie kon bestrijden. Ik dacht meteen: wat als die achtste er niet was geweest? Of dat zo’n bacterie ook daar ongevoelig voor wordt?”
Dat is inderdaad precies het probleem. Het kan grote gevolgen hebben dat steeds meer bacteriën resistent worden.

Achter de hand

Als antibioticum nummer acht sowieso werkt, is dat dan niet de oplossing voor alle infecties, zou je zeggen? Of waarom fabriceert een farmaceut niet iets nieuws, een coronavaccin was toch ook supersnel geregeld? Arts-microbioloog Ivar Lede: “Dat ligt ingewikkeld. In Nederland hebben we een effectief, fijnmazig systeem met screening en medicijnadvies, dat werkt goed. Niet-standaard antibiotica houden we liever als alternatief. Zeker het middel dat als laatste wordt ingezet, want dat is letterlijk het allerlaatste redmiddel. Daar moet je zuinig op zijn, je moet het zo min mogelijk gebruiken, anders komt daar ook resistentie tegen.”
Iets dergelijks geldt volgens Lede ook voor nieuwe antibiotica. “Die wil je wel hebben, maar liever niet gebruiken. Voor de farmaceutische industrie is zo’n uitvinding dan ook niet rendabel, ze verdienen niks aan iets dat niet wordt gebruikt. Het is aan de overheid om daar een oplossing voor te vinden.”
Dankzij die laatste strohalm is het met Daphne Deckers gelukkig goed afgelopen, hoewel ze lange tijd doodmoe is geweest en haar blaas nog altijd gevoelig is. Ze hielp het resistentie-probleem op de kaart te zetten met een speech tijdens een internationale conferentie over antibioticaresistentie in Den Haag. Daphne: “Op de conferentie vertelden ze dat mensen nu dankzij antibiotica twintig jaar langer leven. Dus als die niet meer werken, gaat er straks twintig jaar van onze levensverwachting af. Dat moeten we voorkomen.”

ALLERGISCH VOOR ANTIBIOTICA?

Veel mensen denken dat ze allergisch zijn voor antibiotica omdat ze ooit huiduitslag kregen of misselijk waren tijdens een amoxicilline- of penicillinekuur. Maar waarschijnlijk kwam dat door de ziekte zelf. Zo niet: je lichaam is na zo’n tien jaar ‘vergeten’ dat het ooit zo reageerde op het medicijn. Dus gebruik gerust dat eerste keus-antibioticum.

< nieuwsoverzicht